مالیات ارزش افزوده قانونی که از چندین سال قبل در کشور اجرا می شود و شامل درصدی از فروش کالا می باشد. در شرایطی که قیمت آلومینیوم و مشتقات آن در بازار ایران همواره با نوسانات و افزایش‌های چشمگیر همراه است، تحلیل‌های رایج بیشتر حول محورهایی مانند قیمت جهانی، نرخ ارز، هزینه انرژی یا سیاست‌های صادراتی می‌چرخد. اما یکی از عوامل کمتر دیده‌شده و در عین حال تأثیرگذار در این گرانی، چیزی نیست جز «مالیات بر ارزش افزوده» چندمرحله‌ای که در تمام زنجیره تولید آلومینیوم تا محصول نهایی تکرار می‌شود.
این مالیات به ظاهر ۹ تا ۱۰ درصدی، در عمل به دلیل اثر ترکیبی خود در هر مرحله از فرآیند تولید، تبدیل به یک عامل چندلایه برای افزایش قیمت نهایی آلومینیوم شده است. مالیاتی که طبق قانون از هر کالا و محصول یکبار دریافت شود ولی بدلیل تعابیر غلط از سوی مدیران اجرایی ، این مالیات ارزش افزوده از یک کالا در چندین مرحله دریافت می شود ، یعنی یک محصول با هر مرحله تبدیل و فرآوری شدن ،شامل مالیات می شود و این در نوع خود شگفت انگیز است.
پایگاه خبری آلوکیما در این گزارش اختصاصی بررسی خواهد کرد که چگونه مالیات ارزش افزوده موثر در گرانی آلومینیوم ایران است و جزو عوامل پنهان گرانی آلومینیوم حساب می شود و این عامل پنهان باعث رشد غیر منطقی محصولات آلومینیومی شده که اصلاح و بازنگری آن باعث رشد تولید و رقابت با شرکت های خارجی خواهد شد.
زنجیره تولید آلومینیوم؛ از معدن تا پنجره
برای درک بهتر ماجرا، ابتدا باید زنجیره تأمین آلومینیوم در ایران را مرور کنیم:
-
استخراج بوکسیت (سنگ معدنی پایه)
-
تبدیل بوکسیت به آلومینا (پودر سفید خالص)
-
تبدیل آلومینا به شمش آلومینیوم در کارخانه‌های ذوب
-
تبدیل شمش به بیلت و پروفیل آلومینیومی
-
ساخت محصولات نهایی مانند درب و پنجره، قطعات صنعتی و ساختمانی
در هر یک از این مراحل، معامله‌ای تجاری بین تولیدکننده و خریدار بعدی صورت می‌گیرد، که مشمول 10 درصد مالیات بر ارزش افزوده (VAT) می‌شود. این یعنی، هر مرحله از زنجیره به‌طور مستقل، مالیات پرداخت می‌کند و این مالیات به قیمت مرحله بعدی افزوده می‌شود.
اثر تجمیعی ارزش افزوده؛ مالیات پنهان روی مالیات
اگرچه سازوکار مالیات بر ارزش افزوده در تئوری به شکلی طراحی شده که مالیات صرفاً بر «ارزش افزوده» واقعی اعمال شود، اما در عمل و به‌ویژه در ایران، مشکلاتی مانند:
-
عدم شفافیت در زنجیره تأمین
-
مشکلات در بازپرداخت یا تهاتر VAT
-
دریافت VAT از خریدار نهایی بدون امکان بازیافت
باعث شده این مالیات به‌جای آنکه یک بار در انتهای زنجیره اعمال شود، به‌صورت زنجیره‌ای، چند بار در کل فرآیند اعمال گردد.
به‌بیان ساده‌تر، وقتی تولیدکننده نهایی (مثلاً سازنده درب و پنجره آلومینیومی) محصول را به مشتری عرضه می‌کند، قیمتی که بر آن 10٪ مالیات افزوده می‌شود، خود شامل مالیات‌های قبلی (شمش، پروفیل، حمل و…) است.
مثال واقعی از اثر VAT در قیمت نهایی یک پنجره آلومینیومی
| مرحله | قیمت پایه | مالیات ۹٪ | قیمت با VAT |
|---|---|---|---|
| بوکسیت | ۱۰۰,۰۰۰ | ۹,۰۰۰ | ۱۰۹,۰۰۰ |
| آلومینا | ۳۰۰,۰۰۰ | ۲۷,۰۰۰ | ۳۲۷,۰۰۰ |
| شمش آلومینیوم | ۷۰۰,۰۰۰ | ۶۳,۰۰۰ | ۷۶۳,۰۰۰ |
| پروفیل | ۱,۴۰۰,۰۰۰ | ۱۲۶,۰۰۰ | ۱,۵۲۶,۰۰۰ |
| درب و پنجره | ۳,۵۰۰,۰۰۰ | ۳۱۵,۰۰۰ | ۳,۸۱۵,۰۰۰ |
در مثال بالا، خریدار نهایی در واقع در هر مرحله از زنجیره تولید، مالیاتی غیرقابل بازیافت پرداخت کرده است. به همین دلیل، نرخ مؤثر مالیات بر قیمت نهایی نه تنها ۱۰٪ نیست، بلکه به بیش از ۳۰٪ می‌رسد؛ چرا که مالیات در هر مرحله از فرآیند تولید اخذ شده و به‌صورت انباشته بر قیمت نهایی اثر گذاشته است. این در حالی است که طبق تعریف قانون مالیات بر ارزش افزوده، این مالیات صرفاً یکبار و آن هم تنها بر محصول نهایی اعمال می‌شود.
چه کسانی بیشترین فشار را متحمل می‌شوند؟
-
تولیدکنندگان نهایی (مثلاً سازندگان درب و پنجره)، چون نمی‌توانند VAT پرداختی در مراحل قبل را به‌طور کامل تهاتر یا استرداد کنند.
-
مشتریان و مصرف‌کنندگان نهایی که با افزایش قیمت ناشی از اثر مرکب مالیات، مواجه می‌شوند.
-
تولیدکنندگان کوچک و متوسط که به دلیل ضعف سیستم مالی و عدم دسترسی به خدمات حسابداری دقیق، عملاً مالیات را روی قیمت تمام‌شده می‌کشند و رقابت‌پذیری خود را از دست می‌دهند.
نتیجه: قیمت غیرواقعی آلومینیوم و آسیب به بازار داخلی
این روند باعث شده قیمت آلومینیوم و مشتقات آن در ایران، بالاتر از قیمت‌های جهانی یا حتی نمونه‌های وارداتی باشد. بسیاری از شرکت‌های واردکننده پروفیل، محصول تولیدی کشورهای دیگر (مثل ترکیه) را با وجود هزینه حمل و ارز، ارزان‌تر از تولید داخل وارد می‌کنند؛ چرا؟ چون در آن کشورها یا نرخ VAT پایین‌تر است، یا تنها یک بار در نقطه فروش نهایی اخذ می‌شود.
در ایران، مالیات به‌جای آنکه ابزاری برای تنظیم بازار باشد، به عاملی برای افزایش بی‌منطق قیمت و کاهش رقابت‌پذیری تولیدکننده داخلی تبدیل شده است.
راهکارهای پیشنهادی برای اصلاح وضعیت
-
بازنگری در نحوه اعمال VAT در زنجیره آلومینیوم و انتقال آن به نقطه فروش نهایی یا کاهش نرخ آن برای کالاهای صنعتی راهبردی.
-
امکان تهاتر و استرداد مؤثر VAT پرداختی در مراحل قبل برای واحدهای تولیدی
-
تعلیق یا معافیت مالیاتی در برخی مراحل تولید مثل استخراج و ذوب برای حفظ رقابت‌پذیری داخلی
-
افزایش شفافیت سامانه‌های مالیاتی و آموزش عملیاتی به تولیدکنندگان کوچک برای مدیریت VAT
تحلیل آلوکیما
در شرایطی که صنعت آلومینیوم ایران ظرفیت صادرات بالا و زنجیره تولید کامل داخلی را داراست، مالیات بر ارزش افزوده به یکی از بزرگ‌ترین موانع رشد و پایداری قیمت تبدیل شده است و بجای آنکه ابزاری برای تنظیم بازار باشد، به عاملی برای افزایش غیر منطقی قیمت و کاهش رقابت پذیری تولیدکننده داخلی تبدیل شده.
اگر مسئولان سازمان امور مالیاتی، وزارت اقتصاد و سازمان صمت به فکر اصلاح این مسیر نباشند، تولیدکننده داخلی همواره در رقابت با واردات شکست خواهد خورد؛ نه به‌خاطر کیفیت یا بهره‌وری، بلکه فقط به‌دلیل سیاست‌گذاری‌های مالیاتی ناکارآمد.
اکنون وقت آن رسیده که نظام مالیاتی کشور با نگاهی بازنگرانه، صنعت آلومینیوم را نه منبع درآمدی برای دولت، بلکه یک فرصت راهبردی ملی برای توسعه و اشتغال بداند.
