پشت‌پرده قیمت‌گذاری شمش آلومینیوم در ایران؛ از بورس کالا تا سهمیه‌های تولیدکنندگان
شمش آلومینیوم، به‌عنوان ماده اولیه پایه در صنایع گسترده‌ای از جمله ساخت پروفیل‌های درب و پنجره، خودرو، لوازم خانگی و تجهیزات صنعتی، نقش استراتژیکی در زنجیره ارزش فلزات غیرآهنی دارد. اما در ایران، فرآیند قیمت‌گذاری این کالای مهم صنعتی پیچیدگی‌های خاص خود را دارد؛ فرآیندی که نه در بازار آزاد، بلکه در بستری رسمی و ساختاریافته یعنی بورس کالای ایران صورت می‌گیرد.
بورس کالای ایران؛ بستر رسمی قیمت‌گذاری
بورس کالای ایران تالاری است که در آن کارخانه‌های بزرگ صنعتی اقدام به عرضه محصولات خود با قیمت مصوب می‌کنند تا در بستری امن و مطمئن، خریداران بتوانند سفارشات خود را ثبت کرده و از این کارخانه‌ها خرید کنند. زیرا خرید از کارخانه‌های بزرگ و صنعتی با روال معمول بازار انجام نمی‌گیرد.
آلومینیوم نیز مانند سایر فلزات، از طریق بورس کالای ایران قیمت‌گذاری شده و از طریق فرآیند حراج یا مزایده معامله می‌شود. پایگاه خبری آلوکیما در این گزارش اختصاصی، نگاهی عمیق و تحلیلی دارد به اینکه قیمت شمش آلومینیوم چگونه تعیین می‌شود، چه کسانی می‌توانند آن را بخرند، با چه شرایطی، و تأثیر این سازوکار بر کل صنعت آلومینیوم ایران چیست.
بورس کالا؛ رگولاتور اصلی قیمت شمش آلومینیوم
در ایران، برخلاف بسیاری از کشورها که قیمت شمش آلومینیوم مستقیماً تحت تأثیر بازار جهانی تعیین می‌شود، قیمت پایه این کالا به‌صورت هفتگی در بورس کالای ایران اعلام می‌شود. این قیمت بر اساس فرمول مشخصی، مشتق از قیمت جهانی (بورس فلزات لندن – LME) و نرخ ارز نیمایی محاسبه می‌گردد.
فرمول قیمت‌گذاری:
قیمت جهانی آلومینیوم (LME) × نرخ ارز نیمایی میانگین هفته گذشته × ضریب داخلی + هزینه‌های جانبی (حمل، انبارداری و …)
در نهایت، قیمت پایه مزایده در بورس کالا اعلام شده و عرضه از سوی شرکت‌های بزرگ مانند ایرالکو، المهدی، سالکو، آلومینای جاجرم انجام می‌شود.
چه کسانی می‌توانند شمش آلومینیوم از بورس کالا بخرند؟
خرید شمش آلومینیوم از بورس کالا برای عموم آزاد نیست. فقط واحدهای تولیدی دارای مجوز معتبر و ثبت‌شده در سامانه بهین‌یاب وزارت صمت مجاز به خرید هستند. این سیستم سهمیه‌بندی با هدف حمایت از تولید واقعی و جلوگیری از واسطه‌گری ایجاد شده، اما در اجرا، گاهی با چالش‌هایی مواجه است.
به این معنا که حتی اگر بزرگ‌ترین کارخانه تولید محصولات آلومینیوم را نیز داشته باشید، نمی‌توانید از بورس کالای ایران اقدام به خرید شمش آلومینیوم کنید، مگر اینکه دارای مجوز معتبر تولید از سازمان صنعت، معدن و تجارت باشید و این مجوز را در سامانه بهین‌یاب ثبت کرده باشید.
شرایط اصلی خرید از بورس:
- داشتن مجوز تولید (پروانه بهره‌برداری یا پروانه تأسیس فعال)
- ثبت در سامانه بهین‌یاب و دریافت سهمیه ماهانه
- ثبت‌نام و احراز هویت در بورس کالا از طریق کارگزاری‌ها
- تأمین پیش‌پرداخت و تضمین مالی از طریق حساب وکالتی بانکی
واحدهای تولیدی باید ابتدا در بهین‌یاب ثبت شوند، نوع و ظرفیت ماشین‌آلات‌شان بررسی شود، سپس سهمیه مشخصی برای خرید شمش به آن‌ها اختصاص داده شود. پس از ثبت، خرید به‌صورت مستقیم ممکن نیست و باید از طریق یک کارگزاری رسمی بورس کالا، اقدام به خرید انجام گیرد.
سهمیه‌بندی؛ شمشیری دولبه برای تولیدکنندگان
سهمیه‌بندی از یک سو برای جلوگیری از سوداگری در بازار طراحی شده، اما از سوی دیگر محدودیت‌هایی برای رشد و تأمین مواد اولیه شرکت‌های کوچک و متوسط ایجاد کرده است. در برخی ماه‌ها، سهمیه‌ها پاسخگوی ظرفیت واقعی تولید نیستند و تولیدکننده ناچار به خرید از بازار آزاد با قیمتی بالاتر از بورس می‌شود. این مسئله در نوع خود رانتی بزرگ برای کارخانه‌هایی ایجاد می‌کند که تنها ظرفیت اسمی دارند و عملاً تولید چندانی ندارند.
نکته مهم دیگر آن است که امکان خرید مازاد یا آزاد خارج از سهمیه، عملاً وجود ندارد و بازار آزاد شمش نیز تحت تأثیر قیمت‌های بورس کالا، دچار نوسان شدید است.
کشف قیمت در بورس؛ آیا واقعاً رقابتی است؟
اگرچه در ظاهر، قیمت نهایی شمش در بورس کالا به‌صورت رقابتی و از طریق رقابت میان خریداران مشخص می‌شود، اما در عمل، عرضه محدود، رفتار هماهنگ برخی فروشندگان، و وابستگی شدید به نرخ ارز، باعث شده تا کشف قیمت در برخی مواقع از اصول بازار آزاد فاصله بگیرد.
به‌ویژه در شرایطی که تولیدکنندگان بزرگ عرضه را کاهش می‌دهند یا عرضه‌ها را قطره‌چکانی انجام می‌دهند، قیمت شمش در مزایده‌ها بالاتر از قیمت پایه جهش می‌یابد.
از شمش تا پروفیل؛ تأثیر قیمت‌گذاری شمش بر صنایع پایین‌دستی
قیمت شمش آلومینیوم، مستقیماً بر هزینه تمام‌شده محصولاتی چون پروفیل درب و پنجره، قطعات خودرو و تجهیزات ساختمانی تأثیرگذار است. در بسیاری از موارد، افزایش ناگهانی قیمت شمش در بورس کالا، باعث وقفه در تولید یا افزایش قیمت نهایی محصول در بازار مصرف شده است.
از آنجایی که شمش آلومینیوم نزدیک به ۷۰٪ قیمت تمام‌شده تولید پروفیل را تشکیل می‌دهد، هر نوسان کوچک در بازار بورس کالا، تأثیر بزرگی در بازار ساخت‌وساز و پروژه‌های صنعتی کشور بر جای می‌گذارد.
چالش‌های ساختاری نظام قیمت‌گذاری شمش در ایران
- نوسانات ارزی و تأثیر مستقیم آن بر قیمت پایه شمش
- عدم تطابق سهمیه‌ها با ظرفیت واقعی تولیدکنندگان
- سهم بالای عرضه‌کنندگان بزرگ و نبود رقابت کافی در عرضه
- نبود شفافیت کامل در فرآیند قیمت‌گذاری هزینه‌های جانبی
- نبود دسترسی برای واحدهای کوچک یا تازه‌تأسیس به بازار شمش
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت
- بازنگری در فرمول قیمت‌گذاری با در نظر گرفتن شرایط بومی و هزینه‌های واقعی تولید
- افزایش عرضه در بورس کالا با الزام تولیدکنندگان بزرگ به فروش مستمر
- تقویت رقابت در عرضه از طریق ورود بازیگران جدید به بازار شمش
- تعدیل و به‌روزرسانی سامانه بهین‌یاب با توجه به نیاز روز واحدهای تولیدی
- ایجاد بازار ثانویه شمش برای خرید و فروش مازاد تولیدکنندگان کوچک با نظارت رسمی
تحلیل اختصاصی آلوکیما
قیمت‌گذاری شمش آلومینیوم در ایران، به‌واسطه نقش بورس کالا، ساختاری رسمی و قابل کنترل دارد؛ اما در عین حال، این ساختار دارای اشکالات و گلوگاه‌هایی است که فرصت رقابت، رشد و پایداری قیمت برای صنایع پایین‌دستی را کاهش داده است.
تولیدکننده داخلی به‌جای تمرکز بر تولید، رقابت و رشد پایدار، درگیر بروکراسی‌های اداری و بورس کالا می‌شود.
در دنیایی که شفافیت، دسترسی آسان به مواد اولیه و ثبات اقتصادی، شاخص‌های اصلی توسعه صنعتی هستند، صنعت آلومینیوم ایران نیز نیازمند اصلاحاتی جدی در زنجیره قیمت‌گذاری، توزیع و کشف قیمت است.
